- Do sự phát triển không đều về kinh tế và chính trị của chủ nghĩa tư bản cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX.

+ Các “đế quốc già” (Anh, Pháp) với hệ thống thuộc địa mênh mông.

+ Các “đế quốc trẻ” (Mĩ, Đức, Nhật) đang vươn lên mạnh mẽ về kinh tế nhưng lại có quá ít thuộc địa.

→ Mâu thuẫn giữa các đế quốc về vấn đề thuộc địa là không tránh khỏi và ngày càng trở nên gay gắt. Từ những năm 80 của thế kỉ XIX, hình thành phe Liên minh gồm Đức, Áo - Hung, I-ta-li-a và phe Hiệp ước gồm Anh, Pháp, Nga.

- Trong cuộc chạy đua thuộc địa, Đức là đế quốc hung hãn nhất, thái độ và hành động của Đức làm tình hình châu Âu thêm căng thẳng.

Như vậy, đến đầu thế kỉ XX, ở châu Âu đã hình thành hai khối quân sự đối đầu nhau. Chính mâu thuẫn giữa các nước đế quốc về vấn đề thuộc địa, mà trước tiên là giữa đế quốc Anh và đế quốc Đức, là nguyên nhân cơ bản dẫn đến chiến tranh.

- Ngày 28/7/1914, Áo - Hung tuyên chiến với Xéc-bi. Ngày 1/8/1914, Đức tuyên chiến với Nga, ngày 3/8, tuyên chiến với Pháp. Ngày 4/8, Anh tuyên chiến với Đức.

- Đức tập trung phần lớn binh lực ở mặt trận phía Tây và ngay trong đêm 3/8/1914 đã tràn vào Bỉ - một nước trung lập, rồi đánh thọc sang Pháp. Đức chặn cả con đường ra biển không cho quân Anh sang tiếp viện. Pa-ri bị uy hiếp, quân Pháp có nguy cơ bị tiêu diệt.

- Năm 1915, Đức dồn binh lực sang mặt trận phía Đông cùng quân Áo - Hung tấn công Nga quyết liệt, định đè bẹp Nga. Chế độ Nga hoàng bị khủng hoảng nghiêm trọng nhưng Đức không đạt được mục đích loại Nga ra khỏi chiến tranh.

- Cuối năm 1915, hai bên cùng bước vào thế cầm cự trên một mặt trận dài 1.200 km, từ sông Đơ-nhi-ép đến vịnh Ri-ga.

- Vào năm 1916, thấy không tiêu diệt được quân Nga, Đức chuyển trọng tâm hoạt động về mặt trận phía Tây, mở chiến dịch Véc-đoong. Chiến sự ở đây diễn ra hết sức quyết liệt, kéo dài từ tháng 2 đến tháng 12/1916, làm gần 70 vạn người chết và bị thương. Quân Đức vẫn không hạ nổi thành Véc-đoong.

- Chiến cuộc năm 1916 không đem lại ưu thế cho bên nào mà vẫn duy trì thế cầm cự. Từ cuối năm 1916 trở đi, Đức, Áo từ thế chủ động đã chuyển sang phòng ngự ở hai mặt trận.

- Tháng 2/1917, nhân dân Nga dưới sự lãnh đạo của giai cấp vô sản, với khẩu hiện “Đả đảo chiến tranh”, “Đả đảo Nga hoàng”, “Biến chiến tranh đế quốc thành nội chiến cách mạng”, đã tiến hành cuộc cách mạng dân chủ tư sản thành công. Chế độ Nga hoàng bị lật đổ nhưng Chính phủ lâm thời trong tay giai cấp tư sản vẫn tiếp tục theo đuổi chiến tranh.

- Lúc này, Đức muốn cắt đứt đường tiếp tế trên biển của phe Hiệp ước liền sử dụng phương tiện mới là tàu ngầm. Ban đầu, cuộc “Chiến tranh tàu ngầm” gây cho Anh nhiều thiệt hại. Viện cớ tàu ngầm Đức tấn công cả tàu buôn cập bến các nước phe Hiệp ước, Mĩ nhảy vào vòng chiến.

- Ngày 2/4/1917, Mĩ tuyên chiến với Đức. Sự tham chiến của Mĩ có lợi hơn cho phe Anh - Pháp - Nga.

- Tháng 11/1917, nhân dân Nga dưới sự lãnh đạo của Lê-nin và Đảng Bôn-sê-vich đứng lên làm cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa thắng lợi.

- Ngày 3/3/1918, nhà nước Xô viết kí với Đức Hòa ước Bret Li-tốp. Nước Nga ra khỏi cuộc chiến tranh đế quốc.

- Đầu năm 1918, tranh thủ thời cơ quân Mĩ chưa sang đến châu Âu, quân Đức mở liên tiếp bốn đợt tấn công với quy mô lớn trên mặt trận Pháp. Một lần nữa, chính phủ Pháp chuẩn bị rời khỏi Pa-ri.

- Tháng 7/1918, 65 vạn quân Mĩ đổ bộ vào châu Âu cùng nhiều vũ khí, đạn dược. Mĩ trực tiếp tham chiến khi cả hai phe bị thiệt hại quá nhiều, hết sức mệt mỏi. Mĩ trở thành người đứng đầu phe Hiệp ước thay Anh.

- Từ cuối tháng 10/1918, quân Đức liên tiếp thất bại, bỏ chạy khỏi lãnh thổ Pháp và Bỉ. Các nước đồng minh của Đức cũng bị tấn công liên tiếp, buộc phải đầu hàng: Bun-ga-ri (29/9), Thổ Nhĩ Kỳ (30/10), Áo - Hung (2/11).

- Chiến tranh thế giới thứ nhất (1914 - 1918) gây nên những thảm họa hết sức nặng nề đối với nhân loại:

+ Khoảng 1.500 triệu người dân bị lôi cuốn vào vòng khói lửa.

+ 10 triệu người chết, trên 20 triệu người bị thương.

+ Nền kinh tế châu Âu bị kiệt quệ.

- Tương quan so sánh lực lượng giữa các nước tư bản thay đổi: các nước châu Âu trở thành con nợ của Mĩ; riêng Mĩ được hưởng lợi trong chiến tranh nhờ bán vũ khí, đất nước không bị bom đạn tàn phá, thu nhập quốc doanh tăng lên; Nhật Bản nâng cao vị thế ở châu Á - Thái Bình Dương.

- Sự thành công của Cách mạng tháng Mười Nga và việc thành lập nhà nước Xô viết, đánh dấu bước chuyển biến lớn trong cục diện chính trị thế giới.

- Sự phát triển không đều về kinh tế và chính trị của chủ nghĩa tư bản cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX đã làm thay đổi sâu sắc so sánh lực lượng giữa các nước đế quốc.

- Các “đế quốc già” (Anh, Pháp) với hệ thống thuộc địa mênh mông, các “đế quốc trẻ” (Mĩ, Đức, Nhật) đang vươn lên mạnh mẽ về kinh tế nhưng lại có quá ít thuộc địa.

- Mâu thuẫn giữa các đế quốc về vấn đề thuộc địa là không tránh khỏi và ngày càng trở nên gay gắt. Vì vậy, ngay từ cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, các cuộc chiến tranh giành thuộc địa đã nổ ra ở nhiều nơi.

- Trong cuộc đua giành giật thuộc địa, đế quốc Đức là kẻ hung hăng nhất vì Đức có tiềm lực kinh tế và quân sự nhưng lại ít thuộc địa. Thái độ của Đức đã làm quan hệ quốc tế ở châu Âu ngày càng căng thẳng, đặc biệt là quan hệ giữa các nước đế quốc với nhau.

* Sự hình thành hai khối quân sự:

- Năm 1882, Đức cùng Áo-Hung và I-ta-li-a thành lập liên minh tay ba, được gọi là phe Liên minh. Sau này, I-ta-li-a rời khỏi liên minh, chống lại Đức.

- Đối phó với âm mưu của Đức, Anh - Pháp - Nga tuy có tranh chấp về thuộc địa nhưng phải nhân nhượng lẫn nhau, kí những bản hiệp ước tay đôi: Pháp - Nga (1890), Anh - Pháp (1904), Anh - Nga (1907), hình thành phe Hiệp ước.

- Như vậy, đến đầu thế kỉ XX, châu Âu hình thành hai khối quân sự đối đầu nhau: phe Liên minh (1882) gồm Đức, Áo-Hung, I-ta-li-a mâu thuẫn với phe Hiệp ước (1890 - 1907) gồm Anh, Pháp, Nga.

* Nguyên nhân dẫn đến chiến tranh:

- Sự phát triển không đồng đều của chủ nghĩa đế quốc, đặc biệt là sự tranh chấp thuộc địa của các nước đế quốc Đức, Áo - Hung, I-ta-li-a và Anh, Pháp, Nga dẫn đến sự hình thành 2 khối đế quốc đối lập nhau ở châu Âu cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX.

- Cả hai tập đoàn đều ôm mộng xâm lược, cướp đoạt lãnh thổ và thuộc địa của nhau, điên cuồng chạy đua vũ trang. Chính mâu thuẫn giữa các nước đế quốc về vấn đề thuộc địa, trước tiên là giữa đế quốc Anh và đế quốc Đức là nguyên nhân cơ bản dẫn đến chiến tranh.

- Tình hình căng thẳng ở Ban-căng từ năm 1912 đến năm 1913 tạo cơ hội cho chiến tranh bùng nổ.

- Hậu quả:

+ Tình trạng khốn cùng của nhân dân lao động tăng lên không ngừng.

+ Đói, rét, bệnh tật và những tai họa do chiến tranh đem đến ngày càng nhiều.

+ Mâu thuẫn xã hội trong các nước tham chiến trở nên vô cùng gay gắt.

+ Gần 6 triệu người chết và hơn 10 triệu người bị thương.

+ Phong trào công nhân, phong trào quần chúng phản đối chiến tranh phát triển nhanh chóng.

* Kết cục:

- Tổn thất về sức người và của: Khoảng 1.500 triệu người dân bị lôi cuốn vào vòng khói lửa, 10 triệu người chết, trên 20 triệu người bị thương, nền kinh tế châu Âu bị kiệt quệ.

- Mĩ được hưởng nhiều lợi, nhiều nước tư bản đế quốc trở thành con nợ của Mĩ.

- Cách mạng tháng Mười Nga và việc thành lập nhà nước Xô viết đánh dấu bước chuyển lớn trong cục diện chính trị thế giới.

* Tính chất:

- Chiến tranh thế giới thứ nhất là cuộc chiến tranh giành thuộc địa giữa các nước đế quốc, chỉ đem lại lợi nhuận cho giai cấp tư sản cầm quyền.

- Là cuộc chiến tranh xâm lược nhằm cướp đoạt lãnh thổ và thuộc địa của đối phương.

- Là cuộc chiến tranh phi nghĩa đối với cả hai phe tham chiến.

* Diễn biến chính trong giai đoạn thứ hai (1917- 1918):

- Tháng 2/1917, cuộc cách mạng dân chủ tư sản thành công. Chế độ Nga hoàng bị lật đổ nhưng chính phủ lâm thời trong tay giai cấp tư sản vẫn tiếp tục theo đuổi chiến tranh.

- Lúc này, Đức gây ra cuộc “chiến tranh tàu ngầm” gây cho Anh nhiều thiệt hại. Viện cớ tàu ngầm Đức tấn công cả tàu buôn cập bến các nước phe Hiệp ước, Mĩ nhảy vào vòng chiến.

- Ngày 2/4/1917, Mĩ tuyên chiến với Đức. Sự tham chiến của Mĩ có lợi hơn cho phe Hiệp ước.

- Tháng 11/1917, nhân dân Nga tiến hành cách mạng xã hội chủ nghĩa thành công. Nhà nước Xô viết ra đời. Để đối phó với các thế lực đế quốc đang bao vây, nhà nước Xô viết đã buộc phải kí với Đức Hòa ước Bret Li-tốp (ngày 3/3/1918). Nước Nga ra khỏi chiến tranh đế quốc.

- Đầu năm 1918, tranh thủ thời cơ quân Mĩ chưa sang đến châu Âu, quân Đức mở liên tiếp bốn đợt tấn công quy mô lớn trên mặt trận Pháp. Một lần nữa, chính phủ Pháp chuẩn bị rời khỏi Pa-ri.

- Tháng 7/1918, 65 vạn quân Mĩ đổ bộ vào châu Âu, Mĩ trực tiếp tham chiến khi cả hai phe bị thiệt hại quá nhiều, hết sức mệt mỏi. Mĩ trở thành nước đứng đầu phe Hiệp ước thay Anh. Pháp và Anh quay lại phản công mạnh mẽ quân Đức trên các mặt trận.

- Từ cuối tháng 9/1918, quân Đức liên tiếp bị thất bại, bỏ chạy khỏi lãnh thổ Pháp và Bỉ. Các nước đồng minh của Đức cũng bị tấn công liên tiếp, buộc phải đầu hàng: Bun-ga-ri (29/9), Thổ Nhĩ Kì (30/10), Áo - Hung (2/11/1918).

- Ngày 11/11/1918, Đức kí Hiệp định đầu hàng không điều kiện. Chiến tranh kết thúc bằng sự thất bại của phe Liên minh.

* Mĩ tham gia chiến tranh muộn vì:

- Lúc đầu, Mĩ giữ thái độ trung lập, nhưng khi các nước tham chiến suy yếu và phong trào cách mạng nổ ra ở nhiều nước, Mĩ quyết định tham gia vào chiến tranh nhằm thu lợi nhuận và ngăn chặn phong trào cách mạng lan rộng. Trên cơ sở đó, Mĩ sẽ vươn lên đứng đầu thế giới.

- Mĩ bí mật bán vũ khí cho các nước tham chiến để thu lợi nhuận.